ypogeia-poli-oi-mystiriodeis-stoes-ta-polemika-katafygia-kai-ta-mystika-tis-atheatis-kai-kryfis-athinas-16458
19:10

Υπόγεια πόλη: Οι μυστηριώδεις στοές, τα πολεμικά καταφύγια και τα μυστικά της αθέατης και κρυφής Αθήνας

19:10
Νίκη Μουλά

Υπάρχουν πολλά πολεμικά καταφύγια στην Αττική που δεν γνώριζαν οι κάτοικοί της, αλλά έγιναν γνωστά χάρη στον ερευνητή Κωνσταντίνο Κυρίμη.

Advertisement

Κάτω από τα πόδια μας υπάρχει μια υπόγεια πόλη, την οποία οι περισσότεροι αγνοούμε. Ο λόγος φυσικά για τα δεκάδες καταφύγια της Αττικής, πάνω από τα οποία περνάμε όλοι καθημερινά.

Advertisement

Πόσα καταφύγια υπάρχουν στην Αττική, πού βρίσκονται και σε τί κατάσταση, πόσα από αυτά είναι ενεργά και προσβάσιμα, επικοινωνούν με τις υπόγειες στοές της Αθήνας, ποια η σύνδεση με το πολυκατάστημα Άττικα στο κέντρο της πρωτεύουσας και ποια η μοίρα τους από εδώ και στο εξής;

Advertisement

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Κατασκευάστηκαν αρχικά για προστασία από τους εχθρούς

Ο ερευνητής και αρθρογράφος, Κωνταντίνος Κυρίμης, ο οποίος έχει ερευνήσει ενδελεχώς δεκάδες καταφύγια έχοντας κυκλοφορήσει δυο βιβλία για αυτά (ενώ ετοιμάζει και το τρίτο), ξεδίπλωσε στο Reader.gr την ιστορία και τα μυστικά των υπόγειων αυτών χώρων που κατασκευάστηκαν για να μας προστατεύσουν από τους εχθρούς, τους… συμμάχους και τους εαυτούς μας.

Advertisement

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Τα πρώτα κατασκευάστηκαν το 1936 από τον Ιωάννη Μεταξά

Advertisement

Πότε έχουμε τα πρώτα καταφύγια;

Το 1936. Είναι η εποχή που έχει αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας ο Ιωάννης Μεταξάς και όντας ιδιαίτερα διορατικός, αντιλαμβάνεται ότι έρχεται ένας μεγάλος πόλεμος στην Ευρώπη και ότι το αεροπλάνο θα είναι το όπλο που θα κυριαρχήσει. Έδωσε πολύ μεγάλη βάση στην προστασία του άμαχου πληθυσμού σε περίπτωση πολέμου. Με βάση αυτό, οργάνωσε πολύ καλά το κομμάτι πολιτικής προστασίας με σκοπό να φτιάξει πολλά αντιαεροπορικά καταφύγια. Το κατασκευαστικό κομμάτι των καταφυγίων ήταν ένας τιτάνιος άθλος του καθεστώτος εκείνης της εποχής, που οφείλουμε –έστω και ετεροχρονισμένα να του πιστώσουμε.

Βέβαια, τα κτίρια από μόνα τους δεν λένε κάτι. Οι πολίτες ήξεραν τί έπρεπε να κάνουν σε περίπτωση που θα χτυπήσει ο συναγερμός, ποιο ήταν το πλησιέστερο καταφύγιο στη γειτονιά τους (ή στην εργασία τους) κλπ. Έκαναν συχνά ασκήσεις, η οργάνωση-νεολαίας του καθεστώτος Μεταξά (η ΕΟΝ) λάβαινε συχνή εκπαίδευση στην αεράμυνα και ήξερε πώς να καθοδηγήσει τον κόσμο, ή πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα και μοίραζαν ενημερωτικά φυλλάδια για θέματα πολιτικής προστασίας. Παράλληλα, για τους Αθηναίους του ’30, τα καταφύγια ήταν ένα είδος «διασκέδασης». Στις ασκήσεις, εισέρχονταν ήσυχα, κουβεντιάζανε με τους διπλανού τους στο εσωτερικό και όταν τελείωνε η άσκηση, αποχωρούσαν με χαρακτηριστική βραδύτητα.

Σε πόσα καταφύγια έχετε μπει;

Πάνω από 80 στην Αττική. Έχω μπει και στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά η επίσημη έρευνά μου περιορίζεται στην Αττική.

Ποια καταφύγια είναι ενεργά μέχρι και σήμερα;

Είναι πάρα πολύ σχετικό, γιατί έχει διαφορά το να είναι ενεργό στα χαρτιά και να είναι πραγματικό χρησιμοποιήσιμο.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Όσο προσεγγίζουμε το κέντρο, τόσο πυκνώνουν τα καταφύγια

Σε ποιες περιοχές απαντάται αυτός ο αθέατος, υπόγειος κόσμος;

Καταφύγια υπάρχουν σε όλη την Αττική. Όσο προσεγγίζουμε τον αστικό ιστό, τόσο πυκνώνει ο πληθυσμός, άρα και τα καταφύγια.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Το πιο ισχυρό καταφύγιο σε όλη την Αττική είναι στο Άττικα

Και πόσα διασώζονται, πόσα έχουν καταστραφεί ή χρησιμοποιούνται για άλλους σκοπούς;

Ο στρατάρχης Παπάγος έκανε λόγο για 400 δημόσια καταφύγια και αρκετές εκατοντάδες ιδιωτικά. Επίσης ο Μεταξάς ψήφισε αναγκαστικό νόμο, ο οποίος όριζε ότι όποιος ήθελε να χτίσει νέο κτίριο, έπρεπε υποχρεωτικά να χτίσει και καταφύγιο (με δικά του έξοδα). Χωρίς έγκριση του καταφυγίου από την Αεράμυνα, απαγορευόταν οποιαδήποτε ανέγερση. Αλλά το θέμα είναι, πόσα από αυτά όντως υπάρχουν σήμερα και σε τί κατάσταση βρίσκονται. Κάποια συν τω χρόνω εξαφανίζονται, μπαζώνονται ή γκρεμίζονται μαζί με το κτίριο από πάνω τους. Άλλα έχουν γίνει από αποθήκες μέχρι κάβες, οπότε χάνεται και η φύση τους. Έτσι χάνονται πολλά από αυτά. Το Άττικα για παράδειγμα, ο «ναός της κατανάλωσης», χρησιμοποιεί τους χώρους του καταφυγίου του, ως αποθήκες. Το κτίριο που στεγάζεται το Άττικα κατασκευάστηκε το 1938, ήταν το μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού. Εκεί λοιπόν, αν και οι προδιαγραφές ασφαλείας της εποχής, έλεγαν ότι οι τοίχοι των καταφυγίων πρέπει να έχουν πάχος 30 εκατοστά από μπετόν αρμέ, στο Άττικα είχαν ένα μέτρο πάχος! Ήταν λοιπόν το πιο ισχυρό καταφύγιο σε όλη την Αττική.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Τίποτα δεν ήταν τυχαίο εκεί κάτω

Ποιες ήταν οι προδιαγραφές και τα χαρακτηριστικά τους και σε ποιο βάθος είχαν κατασκευαστεί;

Υπήρχε μια συγκεκριμένη επιτροπή αεράμυνας η οποία όριζε τις προδιαγραφές, που ήταν πάρα πολύ αυστηρές για τα πάντα. Πόσοι θάλαμοι θα υπάρχουν, με ποια σειρά, τη διαρρύθμιση, το ύψος, το βάθος, τα πάντα. Και ήταν τόσο συγκεκριμένες και εξειδικευμένες που υπήρχαν υπο-επιτροπές για τις πόρτες, τον εξαερισμό, κλπ. Τίποτα δεν ήταν τυχαίο εκεί κάτω. Όταν ξεκίνησα την εξερεύνηση και κατάλαβα όλη αυτή τη «φιλοσοφία», μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Υπάρχει μια πόλη κάτω από την πόλη την οποία αγνοούμε

Τι άλλο σας έκανε εντύπωση ερευνώντας τα καταφύγια;

Η φιλοσοφία και η λογική τους, ο μεγάλος αριθμός τους, και πως κάτι που σήμερα είναι άγνωστο για εμάς, τότε ήταν πολύ φυσιολογικό για τους πολίτες. Επίσης πόσο καλά είναι κρυμμένα. Πολλές φορές μου έχει τύχει να είμαι σε καταφύγιο στο Σύνταγμα ή στο Κολωνάκι και από πάνω μπορεί να βρίσκεται η έξοδος κινδύνου και από τις γρίλιες στο πεζοδρόμιο να βλέπεις τους

ανθρώπους να περνάνε ή να κοιτάζουν τις βιτρίνες των καταστημάτων. Υπάρχει μια πόλη κάτω από την πόλη την οποία αγνοούμε. Είναι εντυπωσιακό το πόσο καλά είναι κρυμμένα.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Κάθε πράγμα εκεί μέσα μπορεί να σου ξεκλειδώσει μια ιστορία

Έχετε βρει αντικείμενα παρατημένα από εκείνη την εποχή;

Είναι σπάνιο, γιατί σχεδόν πάντα κάποιος τα έχει βρει πριν από εσένα. Έχει τύχει να βρούμε παλιές εφημερίδες, κονσέρβες από τις οποίες μπορείς να χρονολογήσεις γεγονότα. Κάθε πράγμα εκεί μέσα μπορεί να σου ξεκλειδώσει μια ιστορία.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Τα πιο εντυπωσιακά είναι στους λόφους Αρδηττού και Λυκαβηττού

Ποιο είναι το μεγαλύτερο καταφύγιο της Αττικής, το πιο εντυπωσιακό;

Από δημόσια είναι σίγουρα το καταφύγιο στο λόφο του Αρδηττού, με ονομαστική χωρητικότητα πάνω από 1.300 άτομα. Το δεύτερο, εφάμιλλο σε μέγεθος, είναι εκείνο στο λόφο του Λυκαβηττού, αλλά αυτό δεν ήταν για τους πολίτες, ήταν στρατιωτικό. Ήταν «τα μάτια και τα αυτιά» της πόλης, δεδομένου ότι φιλοξενούσε το Κέντρο Συναγερμού της Αεράμυνας. Ήταν καταφύγιο στρατιωτικών προδιαγραφών, με στοές εκατοντάδων μέτρων.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Όσο λιγότερο γνωστή είναι η τοποθεσία ενός καταφυγίου, τόσο καλύτερα για το ίδιο

Πόσα έχουν ελεύθερη πρόσβαση;

Λιγότερα από τα δάκτυλα του ενός χεριού. Και αυτά ανήκουν κάπου, απλά είναι εγκαταλειμμένα στην τύχη τους. Αυτοί που πρέπει, ξέρουν πού είναι. Όταν ξεκίνησα κι εγώ να τα ψάχνω έβλεπα ότι οι άνθρωποι που τα ήξεραν, δεν έδιναν εύκολα πληροφορίες σε αγνώστους. Στην αρχή απόρησα, στην πορεία κατάλαβα ότι κάνουν πολύ καλά, γιατί όταν η ακριβής θέση ενός (ελεύθερου) καταφυγίου διαρρεύσει (ιδίως στο Ίντερνετ), την επόμενη μέρα θα έχει γεμίσει με γκράφιτι, θα έχουν πάρει ό,τι υπάρχει μέσα, θα το έχουν κάνει χάλια. Όσο λιγότερο γνωστή είναι η τοποθεσία ενός καταφυγίου, τόσο καλύτερα για το ίδιο.

Το μετρό έχει καταστρέψει καταφύγια;

Δεν έχει περιέλθει στην αντίληψή μου κάτι τέτοιο. Αντίθετα, από προσωπική εμπειρία με υπευθύνους του Μετρό, σας λέω ότι είναι αρκετά ευαισθητοποιημένοι σε τέτοια θέματα. Πάντως, γενικά η ευρεία δόμηση από τη δεκαετία του ’40 και μετά, μοιραία έχει καταστρέψει πάρα πολλά καταφύγια.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Κανένα δεν επικοινωνεί με τα άλλα

Υπάρχει σύνδεσή τους με τις υπόγειες στοές της Αττικής;

Όχι, αυτός είναι ένας αστικός μύθος. Επειδή τα καταφύγια -κατά κύριο λόγο- είναι ανεξερεύνητα, σκοτεινά, υπόγεια, με μεγάλες στοές, έχουν το πλαίσιο για την ανάπτυξη αστικών θρύλων. Στην πραγματικότητα, κανένα δεν επικοινωνεί με τα άλλα. Ο στόχος δεν ήταν να αποτελέσουν πέρασμα, αλλά η προστασία των πολιτών. Σε πολλά από όσα έχω πάει, μου λένε ότι επικοινωνούν -μέσω στοών- μια διάφορα μέρη, κυρίως με τη Βουλή. Άρα η Βουλή θα έπρεπε να επικοινωνούσε με τα σπίτια των μισών Αθηναίων εκείνη την εποχή! Τρομερή παραφιλολογία.

Κατασκεύασαν μόνο οι Έλληνες καταφύγια στην Αττική;

Από το 1942 έως το 1944 έχουμε καταφύγια από τους Γερμανούς. Εδώ η φιλοσοφία αλλάζει εντελώς. Δεν είναι για να προστατευθεί ο πληθυσμός, αλλά για τον κατακτητή. Πολύ βαθιά στο έδαφος (μπορεί και 10-12 μέτρα) με συγκεκριμένη κατασκευαστική τεχνοτροπία, που τα ξεχωρίζει από τα ελληνικά. Κατασκευάζονταν –κάποιες φορές- και με καταναγκαστική εργασία του ντόπιου πληθυσμού και βρίσκονται κυρίως κοντά σε νευραλγικές υποδομές (αεροδρόμια, βάσεις, στρατόπεδα κλπ.) ή στην παράκτια Αττική (λόγω φόβου συμμαχικής απόβασης στην Ελλάδα). Γερμανικά καταφύγια θα βρούμε στο Σούνιο, στη Γλυφάδα, στη Βούλα και αλλού.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Το ’40 με την έναρξη του πολέμου σταμάτησαν να κατασκευάζονται

Πότε σταμάτησαν να κατασκευάζονταν καταφύγια στην Ελλάδα;

Το ’40 με την έναρξη του πολέμου. Από το 1940 έως 1949 δεν έχουμε ελληνικά καταφύγια λόγω κατοχής, εμφυλίου κλπ. Και από το ’50 και μετά που είμαστε σε μια φάση ανοικοδόμησης, ο υποχρεωτικός νόμος σε ιδιωτικά κτίρια υπάρχει αλλά έχει ατονήσει. Επίσης έχει ξεκινήσει μεγάλη πολεμική από τον κατασκευαστικό κόσμο προς την κυβέρνηση. Οι κατασκευαστές λένε «εμείς πάμε να αναστυλώσουμε τη χώρα και εσείς μας βάζετε να κατασκευάζουμε καταφύγια, πληρώνοντας ένα σωρό λεφτά». Το Δεκέμβριο του 1956 τα καταργεί λοιπόν η κυβέρνηση, αλλά επιβάλλει στους ιδιοκτήτες έναν ειδικό φόρο «3% επί της οικοδομής» με στόχο την κατασκευή δημοσίων καταφυγίων (τα οποία –σημειωτέον- δεν κατασκευάστηκαν ποτέ).

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Έχουν μια πολυτάραχη ιστορία μέσα σε μια δεκαετία

Η χρήση των καταφυγίων, ήταν πάντα η ίδια;

Τα καταφύγια παρουσιάζουν μια ιστορική συνέχεια και μια διαφοροποίηση ως προς τη χρήση τους. Ενώ αρχικά φτιάχτηκαν για να μας προστατεύσουν από τους εχθρούς μας, αργότερα μας προστάτευσαν από τους… συμμάχους μας (βομβαρδισμός Πειραιά) και τέλος από τους ίδιους τους εαυτούς μας (Δεκεμβριανά). Και το πιο ειρωνικό είναι ότι ενώ φτιάχτηκαν για να προστατεύσουν τον κόσμο, πολλά από αυτά επιτάχθηκαν από τους Γερμανούς στην Κατοχή και έγιναν χώροι βασανισμού και κρατητήρια. Άρα έχουν μια πολυτάραχη ιστορία μέσα σε μια δεκαετία.

Πολεμικά καταφύγια στην Αττική: Πρέπει να βρεθεί κάποιος να πάρει την πρωτοβουλία να τα ανακαινίσει

Τί έχει γίνει με αντίστοιχα παλιά καταφύγια στο εξωτερικό ;

Στο εξωτερικό έχουν γίνει βιβλιοθήκες, εστιατόρια, καφέ, γκαλερί, χώροι τεχνών. Και το παράδοξο είναι ότι σε άλλες πόλεις της Ελλάδας έχουν γίνει επισκέψιμα, όπως στην Πάτρα, στη Μήλο ή στα Χανιά. Πρέπει να βρεθεί κάποιος να πάρει την πρωτοβουλία να το ανακαινίσει και εδώ στην Αττική. Γιατί οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν και να καταλαβαίνουν το παρελθόν τους: πώς έζησαν και πώς επιβίωσαν οι πρόγονοί τους. Να αποκομίσει μια εικόνα και να ενημερωθεί. Φανταστείτε να μπορεί κανείς να επισκεφθεί ένα καταφύγιο στα 50 μέτρα από το Σύνταγμα, 400 τ.μ. και 7 μέτρα κάτω από τη γη. Σίγουρα θα ήταν και ένας ελκυστικός πόλος έλξης τουριστών.